Canlıların nesillerini sürdürebilmelerinde etkili yollardan biri bulundukları ortama uyum (adaptasyon) sağlamalarıdır. Evrimsel biyolojide uyum, bir organizmanın, genellikle döl vererek genlerini devam ettirme şansını arttıran bir özelliktir. Bu tanıma göre bir uyum, döl verimini arttırıyorsa, aynı zamanda üreme sonrası devamlılığa katkıda bulunması şart değildir. Nitekim çoğu türde ergin birey üremeden hemen sonra ölüme uyumludur. Bugün karasal ya da sucul biyomlarda yaşayan organizmalar, evrimsel süreç içerisinde yaşam ortamlarına uyum sağlayabildikleri için varlıklarını sürdürebilmişlerdir. Kesin olan bir şey var ise o da var olan her türün bir şekilde uyum sağlamış olduğudur. Bu uyum genetik olarak basit ya da karmaşık olabilir; yapısal, fizyolojik ya da davranışsal olabilir.

Kamuflaj, kelime kökeni itibariyle gizlenmek anlamına gelir. Organizmanın kendini saklaması, gizlemesi ve bulunduğu ortamda diğer canlılar tarafından ayırt edilmesini engelleyecek her türlü görsel ve kimyasal adaptasyonu kamuflajın tanımına girmektedir. Karasal canlılarda özellikle av-avcı ilişkilerinin düzenlenmesinde dikkat çekici kamuflaj örnekleri görülür. Ancak sualtı yaşama uyum sağlamış canlılarda çok daha sarsıcı ve şaşırtıcı kamuflaj örnekleri bulunmaktadır. Belki de mavideyken kalbimizi bu kadar hızlandıran şey budur…

Pigme Denizatı (Hippocampus bargibanti)

Kamuflajın çarpıcı örneklerinden biri olan pigme denizatı o kadar ustaca bir kamuflaj yeteneğine sahiptir ki bu canlının keşfedilmesi, doğadan toplanan mercanların akvaryuma konulması ve denizatının bu şekilde burada hapsolmasıyla gerçekleşmiştir. Mercan kayalıkları biyoçeşitliliğin dolayısıyla da rekabetin fazla olduğu, yaşaması zor olan yerlerdir. Buralarda yaşayan hayvanlar, güvende kalabilmek ve üremelerini garanti altına alabilmek için etkili bir kamuflaja sahip olacak şekilde evrilmişlerdir.

Yapraklı deniz ejderi (Phycodurus eques)

Yapraklı deniz ejderinin kamuflaj yeteneği vücudundan çıkan yaprak benzeri çıkıntılarla kendini gösterir. Sahip oldukları bu görünüm onların adeta yüzen birer yosun parçası gibi görünmelerine ve potansiyel avcıları tarafından fark edilmemelerine imkan sağlar. Çok yavaş hareket eden ve hareket ettiklerinde kolaylıkla yorulabilen bu canlılar, çalkantılı veya fırtınalı sularda kısa sürede kitlesel olarak ölebilirler. Ebeveyn bakımının olmadığı bu türlerin yavruları doğduklarında çok küçüktürler ve yaprak benzeri çıkıntıları henüz oluşmadığından yavruların çoğu diğer canlılar tarafından avlanarak yok edilir.

Dekoratör yengeç (Oregonia gracilis)

Zarif dekoratör yengeç olarak bilinen Oregonia gracilis, yaşadığı ortamdaki diğer organizmaları kabuk kısmına bağlamasıyla etkin bir görsel ve kimyasal kamuflaj sergiler. Yengeç kendisini yosun, süngerler, çeşitli bryozoan ve hidroidlerle süsler. Bu canlıların kabuğa bağlanması bir nevi cırt cırtlı bant görevi gören şelipet isimli çengellerle gerçekleşir. Yavrular ve yetişkin dişiler yoğun bir şekilde süslenirken, yetişkin erkekler nadiren süslenirler. Pisi balığı (Platichthys flesus) başta olmak üzere ahtapot ve su samuru tarafından avlanan yengeç, geliştirdiği bu kamuflaj ile avlanılma riskini azaltır.

Taş balığı (Synanceia)

Görünüşü bir kayayı andıran ve sahip olduğu renkler sayesinde mercan kayalıkları içinde kamufle olabilen taş balıklarının bütün bedeni siğilimsi çıkıntılarla kaplıdır ve bu onlara mercan kayalıklarından kopmuş gibi bir görüntü verir. Dünyadaki en zehirli beş canlıdan biri olarak bilinir ve bu heybetinin de adeta farkındadır; kendisine yaklaşan büyük balıklardan kaçmaz ve onları devasa ağzıyla yakalayıp yutar.

Cam Kalamar

Cranchiidae ailesine mensup altmış kadar türle temsil edilen kalamar grubudur. Vücutlarındaki pigmentasyon eksikliği onları yarı saydam ya da neredeyse şeffaf hale getirmektedir. Bu görünmezlik sayesinde avcıları tarafından fark edilmezler ve suların sığ olduğu bol güneş alan yerlerinde yaşamlarını sürdürebilirler. Cam kalamarları üreme periyotları geldiğinde renklenerek görünür hale gelirler. Başta da ifade edildiği gibi, üremenin garantiye alınması, yaşamın devamlılığını garanti etmek zorunda değildir.

Dil balığı (Solea solea)

Solidae ailesine mensup dil balıkları deniz tabanına renk ve desenleriyle uyum gösterir. Genelde kendini kuma gömerek yaşar ve beslenmesini bu şekilde gerçekleştirir. Bu uyumu gittiği her yere göre yeniden düzenleyebilir.



Kamuflajın belki de zirve yaptığı organizma ise, hala çözülmemiş sırları bünyesinde barındıran, zekası, gizlenme, taklit ve savunmaya yönelik adaptasyon yeteneği ve alet kullanabilmesiyle bizleri şaşırtan ahtapottan başkası olamaz. Ahtapotlar, kafadanbacaklılar sınıfının üyesidirler ve yaşayan en zeki omurgasız hayvanlar olarak kabul edilirler.



Bayağı ahtapot (Octopus vulgaris) kendisine yaklaşan bir tehdit hissettiğinde 0,3 saniye gibi kısa bir sürede renk ve dokusunu değiştirir. Bu kadar hızlı bir biçimde renklerini ve dokularını değiştirebilmeleri bazı özelleşmiş hücreler aracılığıyla gerçekleşir. Derilerinde bulunan ve renk değişimini sağlayan 3 çeşit hücreden biri kromatoforlardır. Bu hücreler derilerinin sarı, siyah ve kırmızı renklerde görülmesini sağlar. Diğer hücre çeşidi olan iridoforlar bu üç renk haricindeki belli başlı renkleri gelen ışığı farklı dalga boylarında yansıtarak üretmelerini sağlar. Üçüncü hücre çeşidi olan lökoforlar çevreden gelen ışığı bir ayna gibi yansıtarak renk değişimine yardım eder. Kamuflajı daha inandırıcı yapan bir başka özellikleri daha vardır. Bu özellik onların papil isimli özelleşmiş hücreler ile deri dokularını değiştirerek bir mercana veya bir kayalığa daha çok benzemelerini sağlar. Renk körü oldukları bilinen ahtapotların tüm bu renk cümbüşünü gözleriyle değil derilerinin altındaki ışığa duyarlı fotoreseptör genler sayesinde ve kolları üzerinde bulunan iki binden fazla vantuz aracılığıyla oluşturdukları keşfedilmiştir.

https://www.youtube.com/watch/JSq8nghQZqA

https://www.youtube.com/watch?v=SYBs1yPk1e4

Bir ahtapot tehdit altındayken farklı saklanma becerileri sergileyebilir. Etrafında bulunan kabuk ve taşları çok hızlı hareketlerle toplayıp savunmasız durumda olan başını örterek korumaya alır. “Ahtapot bahçesi” olarak tabir edilen oluşum budur.



Canlılarda görülen tüm bu donanımlar bizde hayranlık uyandıran bir etkiye sahiptir. Pek çoğunun nasıl işlediği, bu sistemlerin hangi aşamalardan geçerek bugüne geldiği bilinmezken, insan dışındaki zeki varlıkların zekalarının ancak insan ölçeğinde değerlendirilebildiği bu dünyada “Denizin altında bir ahtapot bahçesinde olmak ve anlamak isterdim.”

Peki ya onlar neden bunu yapıyorlar?

Bu soruya ışık tutan cevap asırlar öncesinden geliyor olabilir:

“Çok süslenenlere bakın, hepsi de gizlenmek istiyordur” (Aristoteles).

Ayla Sarıoğlu

Kaynakça:
1. Demirsoy, A. (2017). Renklerin kökeni. Asi kitap: 53
2. Keeton, W.T. (1999) Genel Biyoloji 1. Palme yayınları:152
3. https://www.seahorseworlds.com/pygmy-seahorse/
4. https://www.nytimes.com/2018/02/15/science/cuttlefish-camouflage-neurons.html
5. https://evrimagaci.org/ahtapotlar
6. https://www.nature.com/scitable/topicpage/cephalopod-camouflage-cells-and-organs-of-the-144048968/

Ana Menu Ayla Sarıoğlu Yazıları